Een vrouwenleven met haar bijzonderheden. Daarover gaat dit artikel van Ardi Roelofs, coach in het Topvrouw-team. Zij leeft een nieuwe fase waarbij er meer in het verleden ligt dan in de toekomst. Zij irriteert zich mateloos aan de vraag ‘Wat wil je nog als vijftig-plusser?’. Hoezo nog? Ze is daarbij geïnspireerd door de mooie ‘Van der Leeuw-lezing’ van Rachel Cusk.
Dit artikel raakte me, omdat het me op een positieve manier ‘dwong’ om stil te staan bij de levensfase waarin ik zit. Even stil staan, zoals ik ook aangaf in mijn mail rond de Kerst, doen we voor mijn gevoel te weinig. Dit artikel zette mij wel aan het denken, waarvoor dank Ardi!
Ik ben benieuwd hoe dit voor jou is.
Haar hakken slaan vuur uit de tegels
De drempel over: het nieuwe nog
En we zwaaien en we lachen. De eerste vakantie zonder zoon. We zijn de hoek nog niet om of ik huil. Het gesnotter houdt aan tot ver na Arnhem. ‘Gaat dat nou de hele vakantie zo door?”, vraagt mijn man. Of dit verdriet is: geen idee. Het voelt vreemd. Een leeg nest syndroom terwijl ik toch een volle baan en gevuld leven heb? Zo’n vrouw ben ik toch niet? Minister Carola Schouten zegt in het kerstinterview in het AD: “Om eerlijk te zijn, heb ik wel een klein beetje last van het legenestsyndroom”. We zijn er vaker niet helemaal eerlijk over. En vrouwen zonder kinderen of zij met een leeg oma-nest worden eerder als jammer bekeken dan als voorbeelden hoe een leeg nest tot een krachtig levenspad kan leiden. In de Van der Leeuw lezing, die schrijver Rachel Cusk in november 2019 uitsprak, vind ik een bevrijdend en tegelijkertijd beklemmend inzicht.
Van der Leeuw lezing
Cusk beschrijft hoe ze in de beginperiode van haar lege nest het gevoel had bij de neus genomen te zijn. “Had ik nu het leeuwendeel van mijn levensenergie geïnvesteerd in het maken van iets wat ik weer kwijtraakte zodra het voltooid was?”. Zij realiseert zich dat ze dit bij andere vrouwen vaker had waargenomen, maar nooit in verband had gebracht met de drempel die de oudere vrouw dan overgaat. Het betoog van haar gaat grotendeels over hoe vrouwelijke schrijvers en kunstenaars zich kunnen uitdrukken in de latere fase van hun leven. Ze lardeert haar onderzoek over dit vormgevingsproces bij oudere kunstenaars met vergelijkingen over moederschap en het vrouw-zijn in de latere fase van het leven. Juist die fragmenten hebben mij aangezet tot dit blog.
Overstijgen als kunst
“In het vrouw-zijn komen de binnen- en de buitenkant soms zo scherp tegenover elkaar te staan dat de spanning zichtbaar wordt”. De door het vertrek van haar kinderen bedroefde of verbijsterde vrouw is eerder voorwerp van bespotting, dan dat gezien wordt dat zij de drempel overgaat en een sprong maakt waarmee zij zichzelf overstijgt. Immers, zo redeneert Cusk, de oudere vrouw gaat een drempel over die tussen het zelf en de ander ligt. En zo beschouwd tussen zijn en doen: “door te doen, schept zij -of, omdat de essentie van haar doen herhaling is- herschept zij zichzelf”. De moeder geeft alles om in het bijzondere voor haar kind te blijven geloven. Net als in de kunst vraagt het verlaten worden van de moeder dat zij zichzelf zoals een kunstenaar aanzet tot overstijgen en tot het overgaan op het creëren van een nieuw object.
Laatheid blijft stil
Cusk ziet dat nogal wat oudere kunstenaars zogeheten later werk maken. Om preciezer te zijn: veel beroemde mannelijke schrijvers en schilders. Want veel vrouwen in de kunst zijn nooit aan later werk toegekomen. De rol van de stille verbijstering of droefheid krijgt geen vorm, onderzoek naar laatheid geen gestalte. “Hoe zou onze onwerkelijkheid eruitzien?”, is de slotvraag van Cusk.
Musea beginnen met quotum voor kunst van vrouwen
Nu vraagt haar constatering om enige verdere nuance. Eind 2019 verscheen een onderzoek door de Volkskrant onder 28 musea met een kunstcollectie. Bijna alle musea geven aan te streven naar evenwicht om de historische balans tussen mannen en vrouwen in museumcollecties te herstellen. Voor vrouwen was het in vroeger eeuwen veel moeilijker kunstenaar te worden (de film Portrait de la jeune fille en feu, bekroond met Gouden Palm 2019 voor beste scenario, laat hier een prachtig voorbeeld van zien). En de succesvolle vrouwen die er waren, zijn in de westerse canon in de 20ste eeuw grotendeels weggelaten. Drie musea hebben een quotum ingevoerd voor aankoop en presentatie van vrouwelijke kunstenaars. Drie andere musea hebben een expliciet beleid; de meeste overige musea zeggen te streven naar, zonder concrete beleidsformuleringen. Dat er steeds meer aandacht voor is, blijkt bijvoorbeeld ook uit de tentoonstelling Nieuwe Nuances najaar 2019 in het Cobra Museum over vergeten en onbekend gebleven vrouwelijke Cobra kunstenaars. Maar ook uit de aandacht die er is voor de verhouding tussen mannelijke en vrouwelijke auteurs op boekenlijsten en top-10 verkopen.
Fight Fly Freeze Please
De vrouwenstem gaat ten onder aan het cultureel bepaalde beeld over oudere vrouwen, zo is mijn indruk. Van wat meekomt met ouder worden hebben we “een klein beetje last”. De drempel naar het ouder worden, met of zonder (klein)kinderen, geeft
- een innerlijke spanning die wordt ontkend (freeze),
- bestreden (fight)
- we houden ons eeuwig jong (fly) of
- we zoeken elkaar op vanuit een nood aan verbinding (tend-and-befriend oftewel please als uniek vrouwelijke stress respons)
Ruimte voor eigen voorwaarden, het nieuwe nog
Is zij-instromer in het onderwijs een vorm van later scheppingswerk? Beginnen aan marathon lopen of een LAW? Een ziekenhuis opzetten in Senegal? Al dan niet radicaal veranderen van koers, en bevrijdt van de beperkende druk om succes te hebben onder opgelegde voorwaarden. Dat is laatheid zoals in de kunsten, wat mij betreft. En precies hierin realiseer ik me, schuilt mijn irritatie over het woord ‘nog’. Wat wil je nog als vijftig-plusser? Ga je nog voor een carrière stap? Wil je nog een studie gaan doen? Wat kan er nog? Je bent zestiger, wat zou je je nog druk maken. Alsof het niet meer hoeft, niet passend is, niet iets gaat opleveren wat past in het beeld van zinvol succes. Terwijl de kanteling naar bevrijding of vrij kiezen, de ruimte is die nou juist later in het leven groter kan worden.
Excellent seniorship van boomers
Mijn gesnotter aan het begin van die eerste vakantie zonder kind was een woordeloos op de drempel blijven hangen. Dat er een nieuwe schepping komt, was me deep down te onbekend. De binnenkant voelde rauw, de buitenkant een akelig beeld van uitgegomd lijken te worden. Ik hoor vrouwen regelmatig zeggen dat ze een hekel hebben aan ouder worden, omdat het -bij een beetje doorvragen- blijkt te voelen als uitgerangeerd raken, niet meer meetellen. HR-professionals vertellen dat iets doen voor jonge collega’s met bijvoorbeeld trainee programma’s heel gewoon is, maar dat men zich niet waagt aan programma’s voor oudere collega’s. “We zijn bang dat we dan kleur bekennen en dat oudere werknemers niet mee zullen doen omdat er het stigma op zit van niet mee kunnen komen”, zo bekende een HR- adviseur van een grote organisatie onlangs. Terwijl we wel graag zouden willen, voegde ze er nog aan toe. Dat is die stille stem! Dat is de onbekendheid met de scheppingskracht die opnieuw vrijkomt. De connotatie van oudere werknemer schreeuwt om nieuw geluid. Niks nog: weer! Steeds! Opnieuw! Alsnog als in zonder druk! Nu, onder eigen voorwaarden! Excellent seniorship net zo gewoon als een trainee programma! De scheppingskracht is er steeds geweest, zij verandert alleen van vorm. We zijn aan het evolueren naar zestigers en zeventigers op het werk met sneakers, connected en een gevulde agenda, en dat lijkt totaal niet meer op de pensionado’s van die leeftijd tien of twintig jaar geleden. Je moet er inderdaad eerlijk over zijn. En geluid geven. En gaan. En vallen. En in flow komen.
Ik ben inmiddels een jonge zestiger met een nieuwe groei in een eigen bedrijf die haar tweede LAW pad loopt, mijn zoon is al 1,5 jaar in het buitenland. Mijn nieuwe vorm schuilt vooral in de toewijding vanuit rust en vertrouwen op alles in mijn bagage waarmee ik de dingen doe. Volheid als mijn laatheid: ik hoef niet om de uitdaging of de verwachting iets vol te kunnen houden, ik hoef niet meer iets te bewijzen aan mezelf of de omgeving. Laatst was het commentaar bij een acquisitie dat ik te enthousiast was, “zeker voor jouw leeftijd”. Om dat ‘te’ heb ik zelf van de opdracht afgezien. Dat zou ik eerder niet gedaan hebben. Nu kun je al mijn inzet krijgen zoals ik ben. Vroeg, laat, natuurlijk.
Haar hakken
slaan vuur uit de tegels. Dat zij gaat
houdt haar gaande. Zij gaat.
Een dichtregel van Anna Enquist, een van mijn dierbare regels. En laat Anna Enquist nou de co-referent zijn van Rachel Cusk.
Ardi Roelofs,
coach FemaleTopSenior
Een sterk ingekorte versie van de lezing van Cusk was 23 november 2019 te lezen in De Volkskrant. De lezing is te horen via www.vanderleeuwlezing.nl.
